Zniesmaczony bzdurami na ten temat („długość kila” itp.), zamieszczonymi w nowej Miniaturze Morskiej omawiającej bitwę pod Abukirem z 1/2 sierpnia 1798 r., postanowiłem podać rzeczywiste dane okrętów uczestniczących w owym słynnym starciu, wyłącznie w celach informacyjnych, tylko dla zainteresowanych.
Aby ułatwić percepcję i uprościć zapis, sporządziłem szkice metod zdejmowania poszczególnych wymiarów przez Anglików (indeks a) i Francuzów (indeks f).
Mogły się tu zakraść drobne niedokładności wynikające głównie z faktu, że autorom francuskim bardzo się mylą niektóre parametry, zwłaszcza długość, i to nawet takim znawcom jak Demerliac, Boudriot czy Roche.
Na planach konstrukcyjnych i w opisach słownych okrętów żaglowych marynarki Francji występuje wiele długości – podstawową jest długość między pionami wykreślonymi NA ZEWNĄTRZ stew, na wysokości dolnych parapetów furt dolnego pokładu (u mnie Lf). Jednak pomiarów dokonywano też na wysokości dolnego pokładu działowego oraz na wysokości linii wodnej, a zdejmowano długość również WEWNĄTRZ stew, na tych samych kilku wysokościach i to jeszcze w dwóch odmianach – od wewnętrznych i od zewnętrzych krawędzi rowków na deski poszycia, czyli w istocie bez grubości poszycia oraz z jej wliczeniem. Przykłady (nie wyczerpujące wszystkich rzeczywiście stosowanych wariantów) oznaczyłem jako L1 do L5. We francuskich książkach, innych opracowaniach i na stronach internetowych twierdzi się najczęściej, że podane w tekście wartości dotyczą długości opisywanej przeze mnie jako Lf, ale oryginalne plany często temu przeczą!
Szerokość mierzona metodą angielską, czyli z poszyciem (Ba), nie była ściśle prawdziwą szerokością w tym miejscu. Leżały tu wzmocnione pasy poszycia, „potomkowie” dawnych mocnic burtowych. Zamiast ich rzeczywistej grubości brano grubość zwykłych klepek z części dennej.
TONAŻ mierzony przez Brytyjczyków to umownie wyliczona objętość kadłuba (wzorami dość złożonymi, w każdym razie znacznie bardziej skomplikowanymi niż ich uproszczone wersje podawane na FOW), umownie przeliczona ze stóp sześciennych na fikcyjne tony. Podstawą wyliczenia jest nie istniejąca w rzeczywistości, tzw. „długość stępki do tonażu” (w tym zestawieniu Lst), powstająca także w wyniku obliczeń, w których prawdziwa długość kilu (w tym zestawieniu Lk) W OGÓLE NIE JEST BRANA POD UWAGĘ.
NOŚNOŚĆ (ładowność) to rzeczywisty ciężar całego wyposażenia, uzbrojenia, zapasów i ludzi, przy którym okręt zanurzał się dokładnie do wodnicy ładunkowej.
WYPORNOŚĆ to rzeczywisty ciężar całego okrętu, jego wyposażenia itd., przy zanurzeniu do wodnicy ładunkowej.
WYPORNOŚĆ KADŁUBA to rzeczywisty ciężar okrętu zaraz po zwodowaniu, kiedy zanurzał się do wodnicy bezładunkowej.
Ponieważ Francuzi podawali swoje masy w starych tonach francuskich po 978,8 kg, a Anglicy we własnych tonach dużych po 1016 kg, zastosowałem podwójny zapis: tam gdzie mowa o mierze francuskiej, piszę „tony”, tam gdzie chodzi o masy (ciężary) angielskie, piszę „Tony”. Zwracam uwagę, że żadna z danych nie odnosi się do naszych ton metrycznych po 1000 kg.
ALEXANDER
Liniowiec 74-działowy typu Alfred. Dane projektowe: La = 51,51 m, Lst = 42,20 m, Ba = 14,30 m, Ha = 6,10 m, tonaż 1621 Ton. Wyporność całkowita około 2300 ton, nośność rzeczywista około 1300 ton.
Alexander miał po zbudowaniu rzeczywiste wymiary niemal dokładnie jak projektowe, mianowicie La = 51,51 m, Lst = 42,19 m, Ba = 14,30 m, Ha = 6,10 m, tonaż 1621 Ton.
AUDACIOUS
Liniowiec 74-działowy typu Edgar. Typ ten, z 1774 r., był właściwie tylko modyfikacją wcześniejszego typu Arrogant z 1758 r., więc często nie jest osobno wyróżniany. Dane projektowe: La = 51,21 m, Lst = 42,06 m, Ba = 14,25 m, Ha = 6,02 m, tonaż 1604 Tony. Wyporność całkowita 2276 Ton, wyporność kadłuba 1509 Ton, nośność rzeczywista 1146-1314 Ton.
Audacius miał po zbudowaniu rzeczywiste wymiary trochę odmienne, mianowicie odpowiednio 51,26 m, 41,99 m, 14,35 m, 6,05 m, tonaż 1624 Tony.
BELLEROPHON
Liniowiec 74-działowy typu Edgar (charakterystykę typu zobacz wyżej przy okręcie Audacious).
Rzeczywiste wymiary żaglowca Bellerophon wynosiły: La = 51,21 m, Lst = 42,06 m, Ba = 14,29 m, Ha = 6,02 m, tonaż 1613 Ton.
CULLODEN
Liniowiec 74-działowy typu Ganges/Culloden. Dane projektowe: La = 51,66 m, Lst = 42,35 m, Ba = 14,43 m, Ha = 6,17 m, tonaż 1657 Ton.
Culloden miał rzeczywiste wymiary odpowiednio 51,82 m, 42,34 m, 14,55 m, 6,19 m, tonaż 1683 Tony.
DEFENCE
Liniowiec 74-działowy typu Arrogant, chociaż przez niektórych zaliczany do bardzo blisko spokrewnionego, nieznacznie wcześniejszego typu Bellona. Charakterystykę typu zobacz przy okręcie Audacious.
Defence miał rzeczywiste wymiary dokładnie takie jak w projekcie, tonaż 1603 Tony.
GOLIATH
Liniowiec 74-działowy typu Arrogant, w nowszym wariancie Edgar. Charakterystykę projektową zobacz przy okręcie Audacious.
Goliath miał rzeczywiste wymiary dokładnie takie jak w projekcie, tonaż 1604 Tony.
LEANDER
Liniowiec 52-działowy typu Portland. Według projektu La = 44,50 m, Lst = 36,50 m, Ba = 12,34 m, Ha = 5,33 m, tonaż 1045 Ton. Wyporność całkowita około 1640 ton, nośność rzeczywista 886 ton.
Leander miał rzeczywiste wymiary różniące się nieznacznie od projektowych, mianowicie odpowiednio 44,50 m, 36,47 m, 12,40 m, 5,31 m, tonaż 1052 Tony.
MAJESTIC
Liniowiec 74-działowy typu Canada. Według projektu La = 51,82 m, Lst = 42,06 m, Ba = 14,23 m, Ha = 6,25 m, a tonaż 1604 Tony.
Majestic miał rzeczywiste wymiary odpowiednio 51,97 m, 42,98 m, 14,26 m, 6,25 m, tonaż 1642 Tony.
MINOTAUR
Liniowiec 74-działowy typu Leviathan/Carnatic, zwanego też typem Courageux. Planowane wymiary to: La = 52,50 m, Lst = 42,81 m, Ba = 14,55 m, Ha = 6,32 m, a tonaż 1703 Tony.
Minotaur miał rzeczywiste wymiary odpowiednio 52,46 m, 42,72 m, 14,63 m, 6,27 m, tonaż 1718 Ton.
MUTINE
Bryg 18-działowy. Żaglowiec zdobyczny, niegdyś francuski. Należał do 12-działowego typu Belliqueuse. Jednostki te miały nośność 220-280 ton i wyporność 475 ton, przy wymiarach Lf = 31,44 m, Bf = 8,37, Hf = 4,06 m. Anglicy określili wymiary Mutine na La = 31,85, Ba = 8,48 m, Ha = 3,96 m, a tonaż na 350 Ton.
ORION
Liniowiec 74-działowy typu Canada (charakterystykę typu zobacz wyżej przy okręcie Majestic).
Rzeczywiste wymiary żaglowca Orion wynosiły La = 51,94 m, Lst = 42,91 m, Ba = 14,29 m, Ha = 6,26 m, tonaż 1646 Ton.
SWIFTSURE
Liniowiec 74-działowy typu Elizabeth. Dane projektowe: La = 51,36 m, Lst = 42,14 m, Ba = 14,27 m, Ha = 6,02 m oraz tonaż 1613 Ton. Wyporność całkowita 2700 Ton (ale przy zanurzeniu większym od normalnego aż o 2 m), nośność rzeczywista około 1350 ton.
Swiftsure miał po zbudowaniu rzeczywiste wymiary bardzo nieznacznie różniące się od projektowanych, odpowiednio 51,45 m, 42,06 m, 14,33 m, 6,03 m, tonaż 1621 Ton.
THESEUS
Liniowiec 74-działowy typu Culloden/Thunderer. Dane projektowe: La = 51,82 m, Lst = 42,57 m, Ba = 14,17 m, Ha = 6,07 m, tonaż 1653 Tony. Wyporność całkowita około 2600 ton, nośność rzeczywista około 1350 ton.
Theseus miał po zbudowaniu rzeczywiste wymiary odpowiednio 52,02 m, 42,65 m, 14,48 m, 6,10 m, tonaż 1680 Ton.
VANGUARD
Liniowiec 74-działowy typu Edgar (charakterystykę typu zobacz wyżej przy okręcie Audacious).
Rzeczywiste wymiary żaglowca Vanguard wynosiły La = 51,21 m, Lst = 41,98 m, Ba = 14,29 m, Ha = 6,02 m, tonaż 1609 Ton.
ZEALOUS
Liniowiec 74-działowy typu Edgar (charakterystykę typu zobacz wyżej przy okręcie Audacious).
Rzeczywiste wymiary żaglowca Zealous wynosiły La = 51,31 m, Lst = 42,06 m, Ba = 14,35 m, Ha = 6,02 m, tonaż 1626 Ton.
ESKADRA FRANCUSKA
AQUILON
Liniowiec 74-działowy typu Téméraire. Wymiary projektowe: Lf = 55,90 m, Lk = 50,37 m, Bf = 14,46 m, Hf = 7,15 m, nośność 1537 ton, wyporność samego kadłuba z kolumnami masztów – 1509 ton, wyporność całkowita 3069 ton.
Aquilon miał po zbudowaniu La = 56,51 m, Lst = 45,85 m, Ba = 14,73 m, Ha = 6,40 m, tonaż 1869 Ton, czyli 1940 ton.
ARTÉMISE
Fregata klasy de 12, tzn. uzbrojona w działa 12-funtowe w głównej baterii, typu Magicienne. Charakteryzowana też jako 32-działowa. Wymiary projektowe: Lf = 44,20 m, Bf = 11,54 m, Hf = 5,82 m. Nośność wynosiła około 600 ton, a wyporność około 1100 ton. Fregata prototypowa miała rzeczywiste wymiary: La (zmierzona o pokład niżej niż na rysunku) = 43,81 m, Lst = 36,08 m, Ba = 11,95 m, Ha = 3,70 m, tonaż 968 Ton.
CONQUÉRANT
Liniowiec 74-działowy typu Citoyen. Wymiary projektowe: Lf = 55,09 m, Bf = 14,14 m, Hf = 6,74 m, nośność około 1500 ton, wyporność całkowita około 3000 ton.
Conquérant miał w rzeczywistości La = 55,27 m, Lst = 45,03 m, Ba = 14,10 m, Ha = 6,65 m,, tonaż 1681 Ton, czyli 1745 ton.
DIANE
Fregata klasy de 18, tzn. uzbrojona w działa 18-funtowe w głównej baterii. Charakteryzowana też jako 38-działowa. Wg projektu Lf = 47,61 m, Lk = 43,88 m, Bf = 12,03 m, Hf = 6,18 m. Nośność była równa około 750 ton, a wyporność 1466 ton. Wymiary rzeczywiste to La (zmierzona o pokład niżej niż na rysunku) = 47,50 m, Lst = 39,49 m, Ba = 12,41 m, Ha = 3,84 m, tonaż 1142 Tony.
FRANKLIN
Liniowiec 80-działowy typu Tonnant. Wymiary projektowe: Lf = 59,31 m, Bf = 15,28 m, Hf = 7,64 m, nośność 2000-2034 tony, wyporność całkowita 3868 ton.
Franklin miał po zbudowaniu La = 59,08 m, Lst = 48,64 m, Ba = 15,72 m, Ha = 7,12 m, tonaż 2259 Ton, czyli 2345 ton.
GÉNÉREUX
Liniowiec 74-działowy typu Téméraire (charakterystykę typu zobacz wyżej przy okręcie Aquilon).
Żaglowiec Généreux miał po zbudowaniu La = 56,57 m, Lst = 45,06 m, Ba = 14,99 m, Ha = 6,32 m, tonaż 1925 Ton, czyli 1988 ton.
GUERRIER
Liniowiec 74-działowy typu Magnifique. Dane projektowe: nośność około 1455-1500 ton, wyporność około 2700 ton, Lf = 53,63 m lub 54,28 m, Bf = 13,98 m lub 14,63 m, Hf = 6,61 m lub 6,50 m.
GUILLAUME TELL
Liniowiec 80-działowy typu Tonnant (charakterystykę typu zobacz wyżej przy okręcie Franklin).
Guillaume Tell miał po zbudowaniu La = 59,23 m, Lst = 48,70 m, Ba = 15,74 m, Ha = 7,11 m, tonaż 2265 Ton, czyli 2351 ton.
HEUREUX
Liniowiec 74-działowy typu Centaure. Dane projektowe: nośność 1530 ton, wyporność 3010 ton, Lf = 55,41 m, długość między rowkami (na poszycie) w stewach 54,60 m, Lk = 48,91 m, Bf = 14,30 m, Hf = 7,07 m.
JUSTICE
Fregata klasy de 18, typu Virginie. Wg projektu Lf = 47,45 m lub 46,96 m, długość razem ze stewami na linii wodnej 46,80 m, Lk = 42,41 m, Bf = 11,92 m, Hf = 6,18 m albo 6,20 m. Nośność była równa około 720 ton, wyporność określana jest od 1351 do 1390 ton.
MERCURE
Liniowiec 74-działowy typu Séduisant. Wymiary projektowe: Lf = 56,31 m, Bf = 14,16 m lub 14,19 m, Hf = 7,15 m. Nośność określano na 1381 do 1550 ton, wyporność wynosiła około 3100 ton.
ORIENT
Liniowiec 118-działowy typu États de Bourgogne. Według projektu długość od przedniej strony dziobnicy do tylnej strony tylnicy na wysokości linii wodnej wynosiła 63,86 m, Lk = 57,85 m, Bf = 16,25 m lub 16,58 m, Hf = 8,13 m. Nośność określano na 2794 do 2930 ton, wyporność wynosiła 5098 lub 5140 ton.
PEUPLE SOUVERAIN
Liniowiec 74-działowy typu Souverain. Wymiary projektowe: Lf = 53,30 m, Bf = 14,14 m, Hf = 6,99 m. Nośność wynosiła 1536 ton, wyporność około 2800 ton.
Peuple Souverain miał po zbudowaniu La = 53,26 m, Lst = 42,80 m, Ba = 14,48 m, Ha = 6,65 m, tonaż 1685 Ton, czyli 1749 ton.
SÉRIEUSE
Fregata klasy de 12, określana również jako 32-działowa, typu Magicienne (charakterystykę typu zobacz wyżej przy fregacie Artémise).
SPARTIATE
Liniowiec 74-działowy typu Téméraire (charakterystykę typu zobacz wyżej przy liniowcu Aquilon).
Ten okręt miał po zbudowaniu La = 55,65 m, Lst = 45,82 m, Ba = 15,05 m, Ha = 6,58 m, tonaż 1949 Ton, czyli 2023 tony.
TIMOLÉON
Liniowiec 74-działowy typu Téméraire (charakterystykę typu zobacz wyżej przy liniowcu Aquilon).
TONNANT
Liniowiec 80-działowy typu Tonnant (charakterystykę typu zobacz wyżej przy okręcie Franklin).
Tonnant miał po zbudowaniu La = 59,18 m, Lst = 48,77 m, Ba = 15,78 m, Ha = 7,09 m, tonaż 2281 Ton, czyli 2368 ton.
"Na planach konstrukcyjnych i w opisach słownych okrętów żaglowych marynarki Francji występuje wiele długości – podstawową jest długość między pionami wykreślonymi NA ZEWNĄTRZ stew, na wysokości dolnych parapetów furt dolnego pokładu"
Czy mogłby Pan napisać coś nieco szerzej o tym systemie mierzenia? Szczególnie od kiedy był stosowany i dlaczego wprowadzono taki "dziwaczny" system.
Trochę literatury przeczytałem a po raz pierwszy się z tym stykam. O ile pamiętam nawet Boudriot w "74- gun ship" podaje jako standardową długość długość dolnego pokładu działowego.
Wydaje mi się, że taki sposób mierzenia długości może się wydawać dziwny nam, współczesnym Polakom, z uwagi na dostępność języka i literatury. Nie ulega wątpliwości, że dla zdecydowanej większości z nas „pierwotnym” językiem obcym w zakresie książek morskich był angielski. Nawet jeśli niektórzy wolą dzisiaj, tak jak ja, czytać traktaty francuskie po francusku, hiszpańskie po hiszpańsku, rosyjskie po rosyjsku, holenderskie po niderlandzku (no nie, z tym ostatnim to w moim przypadku absolutna przesada!), to i tak pierwsza nasza wiedza przyszła z książkami angielskimi. Zatem i angielskie systemy pomiarowe traktujemy instynktownie jako naturalne. Warto też przypomnieć, że na Królowej Mórz z oczywistych powodów wzorowało się wiele innych państw już w czasach żaglowców, co pogłębiało „naturalność” angielskich systemów.
Francuzi mieli i mają na ten temat zupełnie inny pogląd. W pierwszym tomie swojego monumentalnego dzieła o 74-działowcach Jean Boudriot, w oryginalnym, czyli FRANCUSKIM wydaniu, na str.18/19 nie tylko rysuje tę właśnie „dziwaczną” długość ze stewami na wysokości dolnych parapetów furt dolnego pokładu, nie tylko ją bardzo dokładnie słownie definiuje, ale i uważa za absolutnie JEDYNĄ ważną dla francuskiego okrętu z XVIII wieku! Bardzo często we francuskich pracach była (i jest) ona nazywana „długością absolutną”.
Trudno podać jakieś ściślejsze daty jej używania, ponieważ Francuzi demonstrowali zupełnie odmienne podejście do projektowania okrętów. Dla Anglików najważniejsza była tradycja i jednolitość (kolejne regulacje), zatem kontynuowali zbiorowe stosowanie prawie niezmiennych metod pomiarowych przez setki lat. U Francuzów każdy konstruktor nanosił na swój plan wymiar, który uważał za najwłaściwszy i na dodatek nikt go nie zmuszał, aby przez całą swoją karierę zawodową trzymał się tego samego pomysłu. Jednolitość zdejmowania wymiarów była bardzo ważna dla celów porównawczych i płatniczych, jeśli podstawą był – jak u Anglików – tonaż, a na dodatek bardzo dużo okrętów, nawet wielkich, powstawało w stoczniach prywatnych. Jednak przejście na matematyczne obliczanie wyporności i koncentracja prawie całego przemysłu budowy okrętów wojennych w rękach państwa – jak preferowano we Francji – czyniło taką jednolitość prawie bez znaczenia, bo drewno zamawiano oraz cięto i tak wg szczegółowych rysunków konstrukcyjnych, a nie wg jakichś parametrów ogólnych, wpisanych w „metrykę” jednostki.
Jeśli wziąć do ręki oryginalne, francuskie plany konstrukcyjne z całego XVIII wieku (a nie przerobione przez Parisa w zaawansowanym XIX wieku, czy przerysowane na potrzeby wydań angielskich), to można tam zauważyć dwie rzeczy: po pierwsze, dla niemal każdej daty da się znaleźć różne zaznaczanie tej podstawowej długości, albo zaznaczanie na tym samym planie kilku z nich (rzadziej); po drugie, przez cały XVIII wiek, ta właśnie metoda określania długości była jednak zdecydowanie preferowana, również w projektach wykonywanych przez samego Jacquesa-Noela Sané.
Natomiast w miarę wchodzenia w wiek XIX widać wyraźnie tendencję do przechodzenia na jedną z dwóch innych możliwości:
- niektórzy (np. Sané) zaczęli preferować system „angielski”, rzeczywiście z podawaniem długości dolnego pokładu działowego
- inni woleli się koncentrować na określaniu długości na linii wodnej, przy zanurzeniu okrętu do różnych wodnic, ale na ogół do konstrukcyjnej wodnicy ładunkowej.
Nie prowadziłem (i oczywiście nie zamierzam prowadzić) żadnych badań statystycznych, w jakich okresach i procentach przeważał ten czy inny system, lecz na pewno nie było w tej sprawie żadnych rozporządzeń opatrzonych datami (chyba że były, jednak wszyscy konstruktorzy je „olewali”!). Dodam tylko, że we francuskim traktacie poświęconym budowie okrętów, wydanym w 1835, dla okrętów wszystkich klas wymienia się bardzo szczegółowo po kilka różnych długości, w tym również taką, która identycznie nazywano, ale mierzono na wysokości dolnego pokładu i od rowka (na poszycie) do rowka, więc jest już w istocie dokładnie długością dolnego pokładu.
Co do powodów preferowania takiego sposobu mierzenia długości przez Francuzów przez większą część XVIII wieku, to mogę tylko spekulować. Na rysunku da się łatwo zmierzyć wszystko, ale już nie na oryginale. Mierzenie od zewnątrz długości ze stewami było chyba (?) najprostsze, na pewno dawało się zrobić bez specjalnego wprowadzania okrętu na dok. Trzeba też pamiętać, że w połowie XVIII stulecia francuskie liniowce (a często również fregaty) budowano przeważnie z prawie pionowymi tylnicami i całkowicie pionowymi (poza najniższą częścią) dziobnicami. W rezultacie zmierzenie długości na zewnątrz stew, dawało automatycznie odpowiednie inne parametry długościowe w prawie każdym ważnym miejscu, przez proste odejmowanie dwóch stałych wymiarów. Ale to tylko moje refleksje, a nie wiarygodne konstatacje ówczesnych projektantów.
Przepraszam, lekko przesadziłem. Poprawiłem już w poprzednim poście, ale wolę zwrócić osobno uwagę na tę korektę.
We wspomnianym traktacie o budowie okrętów, wydanym w 1835 r., jest długość identycznie nazwana, ale już nie ta! Porównanie z oryginalnymi planami wykazuje, że nie tylko mierzono ją teraz na poziomie dolnego pokładu, ale naprawdę od rowka (na poszycie) do rowka, zatem w istocie była to już dokładnie długość dolnego pokładu. Nie mogę więc obecnie podać przykładów na mierzenie długości razem ze stewami w wieku XIX, chociaż kołacze mi się po głowie, że spotkałem się z takimi pojedynczymi przypadkami (tyle, że na wysokości LW).
Krzysztof Gerlach
długość ze stewami na wysokości dolnych parapetów furt dolnego pokładu, nie tylko ją bardzo dokładnie słownie definiuje, ale i uważa za absolutnie JEDYNĄ ważną dla francuskiego okrętu z XVIII wieku! Bardzo często we francuskich pracach była (i jest) ona nazywana „długością absolutną”.